Felsefi düşüncenin uzun tarihine bakıldığında, bilginin kaynağı, anlamı ve değeri üzerine çok sayıda yaklaşım geliştirilmiştir. Rasyonalizm, deneycilik, idealizm ya da pozitivizm gibi sistemler, hakikatin ne olduğu sorusuna farklı yanıtlar vermeye çalışır. Bu sistemlerin yanında, 19. yüzyılın sonlarına doğru Amerika Birleşik Devletleri’nde ortaya çıkan pragmatizm, daha “işlevsel” bir bakış açısı sunar: Bir düşünce işe yarıyorsa, o zaman doğrudur.
Bu tanım ilk bakışta basit ya da yüzeysel görünebilir, ancak pragmatizmin arka planında oldukça derin bir bilgi, deneyim ve eylem felsefesi vardır. Bu yazıda, pragmatizmin ne olduğu, hangi filozoflarla şekillendiği ve nasıl bir bilgi ve gerçeklik anlayışı sunduğu ele alınacaktır.
1. Pragmatizmin Temel İlkesi: Doğrunun Ölçütü İşe Yaraması mı?
Pragmatizm, Yunanca pragma (eylem, iş, sonuç) kelimesinden gelir. Bu felsefi yaklaşımın temel varsayımı, düşünce ve kavramların değerinin onların pratik sonuçlarıyla ölçülmesi gerektiğidir. Başka bir deyişle:
“Bir düşünce, işe yaradığı sürece doğrudur.”
Ancak burada kastedilen “işe yaramak”, dar anlamda fayda veya kazanç değil; insan yaşamında sorun çözme kapasitesi, düşünsel tutarlılık ve uygulanabilirlik gibi daha geniş bir anlama sahiptir. Pragmatistler, hakikatin soyut bir biçimde ulaşılması gereken mutlak bir şey olmadığını; hakikatin, insanların dünyayla kurduğu etkileşimde zamanla oluşan ve değişebilen bir yapı olduğunu savunur.
2. Tarihsel Köken: Kimin Felsefesidir Pragmatizm?
Pragmatizm, modern felsefenin az sayıda özgün Amerikan kaynaklı akımlarından biridir. Bu akımın üç temel figürü vardır:
a) Charles Sanders Peirce
Pragmatizmin kurucusu olarak kabul edilir. Ona göre bir kavramın anlamı, onun pratik etkileri ile ölçülür. Peirce, felsefeye bilimsel düşünmenin titizliğini kazandırmak istemiştir.
b) William James
Pragmatizmi halk arasında yaygınlaştıran isimdir. Ona göre hakikat, işe yarayan sonuçlarla test edilebilen bir süreçtir. Dinin psikolojik etkilerini, bireyin deneyimini dikkate alarak değerlendirmiştir.
c) John Dewey
Pragmatizmin eğitime, demokrasiye ve toplumsal değişime uygulanmasında öncüdür. Ona göre düşünce, dünyayı anlamanın değil, dünyada etkili bir şekilde yaşamanın aracıdır.
Bu üç figür sayesinde pragmatizm yalnızca bir epistemoloji (bilgi felsefesi) değil, aynı zamanda bir eğitim, siyaset ve etik yaklaşımı haline gelmiştir.
3. Pragmatist Bilgi Anlayışı
Pragmatistler bilgiye, klasik anlamda “doğruya denk düşen inanç” olarak değil, “işlevsel doğruluk” olarak bakarlar. Yani bir bilgi:
- Yeni deneyimlerle uyumlu mu?
- Sorunları çözmekte etkili mi?
- Gelecek eylemlere rehberlik edebiliyor mu?
Bu üç soruya olumlu yanıt veriyorsa, o bilgi “doğru” kabul edilir. Bu anlayışta bilgi, donmuş değil, yaşayan bir yapıdır. Değişen dünyayla birlikte bilgilerin doğruluk değeri de yeniden değerlendirilebilir.
4. Eleştiriler: Görecilik mi, Sağduyu mu?
Pragmatizm, bazı filozoflarca aşırı görecelik ile eleştirilmiştir. Eğer her “işe yarayan” şey doğruysa, o zaman kişiden kişiye değişen inançlar da hakikat olabilir mi?
Pragmatistler bu eleştiriye şöyle yanıt verir:
Hakikat, kişisel beğenilere değil, toplumsal ve deneyimsel test edilebilirliğe bağlıdır. Bir düşünce sadece bireyin hoşuna gittiği için değil, geniş bir bağlamda işe yaradığı için “doğru” kabul edilir.
Bu yaklaşım, hem dogmatizmin hem de tamamen öznel doğruların aşırılıklarından kaçınmayı hedefler.
Kapanış ve Özet
Yani, Pragmatizm, inançları, teorileri ve kavramları soyut ilkeler veya içsel doğruluktan ziyade pratik sonuçları ve yararlılıkları temelinde değerlendiren felsefi bir yaklaşımdır. Amerika Birleşik Devletleri’nde 19. yüzyılın sonlarında ortaya çıkan bu yaklaşımın önemli isimleri arasında Charles Sanders Peirce, William James ve John Dewey yer almaktadır. Pragmatizm, bir inancın nesnel bir gerçekliğe karşılık gelip gelmediğini sormak yerine, inancın gerçek yaşam bağlamlarında etkili bir şekilde çalışıp çalışmadığını dikkate alır. Pragmatistler için hakikat statik ya da mutlak değildir; deneyim, sorgulama ve adaptasyon yoluyla şekillenir. Bir inanç, eyleme rehberlik etmede ve sorunları çözmede güvenilir olduğunu kanıtladığı ölçüde “doğru” olarak kabul edilir. Pragmatizm metafizik spekülasyonlardan kaçınırken, eğitim, etik ve bilim gibi sonuçlara, değişime ve uygulama yoluyla gelişime odaklanılan alanlarda etkili olmuştur.
🔹 Örnekle Açıklayalım:
Diyelim ki “İnsanlar birlikte çalışırsa daha hızlı sonuç alır” diye bir düşünce var.
Bu düşünceyi doğru kabul etmek için, onun gerçekten işe yarayıp yaramadığına bakılır:
Eğer insanlar bir projede birlikte çalıştığında gerçekten işler kolaylaşıyor ve sonuç alınıyorsa, bu düşünce pragmatist açıdan doğrudur.
Gerçeği soyut ve değişmeyen bir şey olarak değil, hayat içinde ortaya çıkan ve değişebilen bir şey olarak görür.
“Doğru olan nedir?” sorusunu şöyle sorar:
“Hangi düşünce bize işe yarar bir sonuç verir?”
Başlıca 3 Özelliği Şunlardır;
Sonuca bakar: Bir fikir ne işe yarıyor, bunu sorar.
Deneyime dayanır: Düşünceler gerçek hayatta test edilir.
Esnektir: Doğru dediğimiz şey zamanla değişebilir.