Osmanlı Devleti’nin yönetim yapısında merkezi otoritenin uzak bölgelere etkin bir şekilde ulaşabilmesi amacıyla geliştirdiği eyalet sistemi, devletin genişlemesi ve fetihlerin artmasıyla birlikte ortaya çıkmış ve gelişmiştir. Bu sistem, 14. yüzyılın sonları ile 15. yüzyılın başlarında, devletin Anadolu ve Rumeli bölgelerinde etkin bir şekilde uygulanmaya başlanmıştır. İlk olarak I. Murad döneminde Rumeli’de, Anadolu’da ise ilerleyen dönemlerde kurulmaya başlanan beylerbeylikler, eyalet sisteminin temel yapı taşlarını oluşturmuştur.
Rumeli Beylerbeyliği’nin kurulumuyla başlayan uygulamada, merkezi yönetimin himayesinde toplanan taşradaki bölgeler, hem idari hem de askerî açılardan daha etkili bir şekilde denetlenmeye başladılar. Bu sistem sayesinde, Osmanlı Devleti geniş coğrafyasında toprak vergilerinin toplanması, askerî güçlerin kurulması ve adaletin sağlanması gibi temel devlet işlevleri daha sistematik ve merkezi kontrol altında yürütülmeye başlandı.
Her eyaletin başında bulunan beylerbeyleri, sadece idari düzeni sağlamakla kalmayıp, aynı zamanda bölgesel güvenliğin teminatı haline geldi. Bu yapı, ilerleyen yıllarda yeni kazanılan topraklar için de model teşkil etti. Devletin genişlemesiyle birlikte, Mısır, Bağdat, Bosna ve Şam gibi önemli bölgelerde de benzer idari düzenlemeler kuruldu. Böylece, Osmanlı Devleti, coğrafi büyüklüğünü ve bölgesel farklılıklarını göz önünde bulundurarak, esnek ve dinamik bir yönetim sistemini hayata geçirdi.
Kaç Eyalet Vardı
Yaklaşık 30 civarında eyalet vardı. Osmanlı Devleti’nde eyalet sayısı, zaman içinde fetihlerle birlikte değişmiş ve artmıştır. Bu nedenle tek bir sayı vermek, döneme göre farklılık gösterdiği için zordur.
Eyaletler 2 farklı sisteme göre ayrılırdı, bunlar;
Osmanlı Devleti’nin geniş topraklara yayılmasıyla birlikte, taşra yönetimi de karmaşık bir yapıya büründü. Bu yapıyı dengelemek ve vergilendirme ile askerî düzeni sağlamak adına eyalet sistemi geliştirilmişti. Ancak her eyalet aynı kurallarla yönetilmiyordu. Bu bağlamda Osmanlı taşra yönetiminde eyaletler, salyaneli ve salyanesiz olmak üzere iki ana kategoriye ayrılmıştı. Bu ayrım, yönetim biçimi ve vergi toplama yöntemlerine dayanıyordu.
Osmanlı’nın farklı dönemlerinde kurulmuş bazı eyaletleri şunlardır:
- Anadolu Eyaleti
- Rumeli Eyaleti
- Bosna Eyaleti
- Budin Eyaleti
- Temeşvar Eyaleti
- Erdel (Transilvanya) Eyaleti
- Eflak Eyaleti
- Boğdan Eyaleti
- Mısır Eyaleti
- Şam Eyaleti
- Halep Eyaleti
- Bağdat Eyaleti
- Basra Eyaleti
- Hicaz Eyaleti (özel statülü)
- Yemen Eyaleti
- Trablusgarp (Libya) Eyaleti
- Cezayir Eyaleti
- Tunus Eyaleti
- Kıbrıs Eyaleti
- Karaman Eyaleti
- Diyarbekir Eyaleti
- Sivas Eyaleti
- Erzurum Eyaleti
- Van Eyaleti
- Kürdistan Eyaleti
Ancak, Tanzimat Fermanı (1839) sonrası eyalet sistemi kaldırıldı, yerine vilayet sistemi getirildi (1864 Vilayet Nizamnamesi).
Yeni sistemde eyalet yerine vilayet, sancak, kaza, nahiye gibi modern idari bölümler kuruldu.
Salyaneli Eyalet
“Salyane” kelimesi Arapça kökenlidir ve “yıllık maaş” anlamına gelir. Salyaneli eyaletlerde, beylerbeylerine ve diğer yöneticilere yıllık maaş ödenirdi.
Bu tür eyaletlerde Osmanlı’nın klasik tımar sistemi uygulanmazdı. Bunun yerine, vergi toplama yetkisi iltizam sistemi ile mültezim adı verilen kişilere devredilirdi. Mültezimler, devletle yaptıkları anlaşma doğrultusunda belirli bir bedel karşılığında eyaletin vergilerini toplar, toplanan gelirin fazlası kendilerinde kalırdı. Bu uygulama özellikle merkezden uzak, ulaşımı ve denetimi zor olan bölgelerde tercih edilirdi. Mısır, Bağdat, Yemen, Basra ve Trablusgarp gibi zengin fakat merkeze uzak eyaletler bu gruba girer. Bu bölgelerde tımar sisteminin uygulanmaması, hem yerel şartların farklılığından hem de doğrudan askerî güç oluşturmanın zorluklarından kaynaklanıyordu.
Salyanesiz Eyaletler
Bu sistemde, eyalet yöneticilerine maaş verilmez, geçimleri için kendilerine tımar arazilerinin gelirleri tahsis edilirdi. Aynı zamanda bu sistem, Osmanlı’nın taşradan asker toplama ve bölgesel güvenliği sağlama yöntemlerinden biriydi. Sipahiler, kendilerine verilen tımar karşılığında vergi toplar ve savaş zamanında asker getirirlerdi. Salyanesiz eyaletler genellikle devletin merkezi bölgelerine yakın, idaresi daha kolay olan topraklardı. Rumeli, Anadolu, Bosna, Karaman, Sivas gibi eyaletler bu grupta yer alır.
——————————————————————————————————————–
Salyaneli ve salyanesiz ayrımı, sadece idari değil, aynı zamanda ekonomik ve askerî işleyiş bakımından da Osmanlı’nın taşra düzeninde önemli bir rol oynamıştır. Bu iki sistem, devletin hem farklı coğrafyalardaki koşullara uyum sağlamasını hem de merkezî otoritenin farklı şekillerde devam ettirilmesini mümkün kılmıştır. Böylece Osmanlı Devleti, geniş topraklar üzerinde esnek ama güçlü bir idari yapı kurmayı başarmıştır.
Kapanış ve Özet
Osmanlı Devleti’nde toprakların yönetilebilmesi için eyalet sistemi oluşturuldu. Bu sistem ilk kez I. Murad döneminde Rumeli Beylerbeyliği’nin kurulmasıyla başladı. Anadolu Beylerbeyliği ise daha sonra kuruldu. Eyaletler, sancaklara ayrılmıştı ve her eyaletin başında bir beylerbeyi bulunuyordu.
Eyaletler, salyaneli ve salyanesiz olarak iki gruba ayrılıyordu:
- Salyaneli eyaletlerde tımar sistemi uygulanmazdı. Vergiler, mültezim adı verilen kişilere devredilir ve onlar aracılığıyla toplanırdı. Bu eyaletler genellikle merkeze uzak yerlerdeydi. (Örn: Mısır, Bağdat, Yemen)
- Salyanesiz eyaletlerde ise tımar sistemi geçerliydi. Toprak gelirleri sipahilere verilirdi; onlar da vergi toplar ve asker yetiştirirdi. Bu sistem, Anadolu ve Rumeli gibi merkez bölgelerde yaygındı.
Zamanla Osmanlı’nın büyümesiyle eyalet sayısı da arttı. Özellikle 16. yüzyılda yaklaşık 25-30 eyalet vardı. 19. yüzyılda ise Tanzimat reformlarıyla eyalet sistemi kaldırılarak yerine vilayet sistemi getirildi.