Altın Orda Devleti, 13. yüzyıl ortalarında, Cengiz Han’ın torunu Batu Han tarafından kurulmuştur. Cengiz Han’ın 1223-1242 yılları arasında düzenlediği Batı Seferleri sonucunda Orta Asya’dan Doğu Avrupa’ya kadar geniş topraklar Moğolların egemenliğine girmiştir. Batu Han, 1242 yılında İtil (Volga) Nehri kıyısında Saray kentini başkent yaparak Altın Orda Devleti’ni resmen kurmuştur. Devletin sınırları doğuda Balkaş Gölü’nden batıda Macaristan’a, kuzeyde Sibirya’dan güneyde Karadeniz’in kuzeyine kadar uzanıyordu.
Altın Orda Devleti başlangıçta Büyük Moğol İmparatorluğu’na bağlı bir ulus (ulus-i cuci) olarak kurulduysa da zamanla bağımsız bir Türk-Moğol devleti haline geldi. Zamanla hanedan yönetimi Türkleşti, halkın büyük kısmı İslamiyet’i kabul etti ve devlet Türk-İslam karakteri kazandı. En parlak dönemini 13. yüzyıl sonlarında ve 14. yüzyılın ilk yarısında, özellikle Berke Han, Özbek Han ve Canibek Han dönemlerinde yaşadı.
Neden Yıkıldı
Altın Orda Devleti 14. yüzyılın ikinci yarısından itibaren zayıflamaya ve parçalanmaya başlamıştır. Bu çöküşte birçok iç ve dış faktör etkili olmuştur:
1. Taht Kavgaları ve İç Karışıklıklar
Canibek Han’ın ölümünden sonra (1357), Altın Orda’da uzun süren bir taht mücadelesi başladı. 20 yıl içerisinde 25’ten fazla han tahta geçti. Bu siyasi istikrarsızlık merkezi otoriteyi zayıflattı ve beylikler arasındaki bağı kopardı.
2. Timur’un Seferleri
- yüzyılın sonlarında Orta Asya’da güçlenen Timur, Altın Orda topraklarına seferler düzenledi. 1395 yılında Toktamış Han ile yaptığı Terek Savaşı’nı kazanan Timur, Saray şehrini yakıp yıktı. Bu darbe Altın Orda’nın toparlanmasını imkânsız hale getirdi.
3. Ticaret Yollarının Değişmesi
Altın Orda’nın zenginliği büyük ölçüde İpek Yolu ve Karadeniz limanlarındaki ticarete bağlıydı. Ancak Timur’un seferleri, savaşlar ve korsanlık faaliyetleri nedeniyle ticaret yolları güvensiz hale geldi. Bu da ekonomik çöküşü hızlandırdı.
4. Bağımsız Hanlıkların Ortaya Çıkışı
Merkezi otoritenin zayıflamasıyla birlikte Altın Orda’ya bağlı bölgelerde bağımsız hanlıklar kurulmaya başlandı. Kazan, Astrahan, Kırım ve Nogay hanlıkları Altın Orda’dan koparak bağımsızlaştı.
5. Rusya’nın Güçlenmesi
Altın Orda’nın uzun süre vergiye bağladığı Moskova Prensliği, zamanla güç kazandı. 1380’de Kulikovo Savaşı ile Altın Orda’ya ilk büyük askeri direnişi gösterdi. Nihayet 1480’de Ugra Nehri Olayı ile Ruslar Altın Orda egemenliğine tamamen son verdi.
Bölgedeki Türk Ve Moğollara Ne Oldu
1. Türkler Yerelleşti ve Yeni Devletler Kurdu
Altın Orda Devleti’nin nüfusunun büyük çoğunluğu, zamanla Türkleşmiş ve Müslüman olmuş gruplardan oluşuyordu. Devletin dağılmasıyla birlikte bu Türk toplulukları bağımsız hanlıklar kurarak siyasi varlıklarını sürdürdü:
- Kırım Hanlığı (1441–1783): Altın Orda’nın doğrudan mirasçısı sayılır. Osmanlı’ya bağlı kalarak uzun süre Karadeniz’in kuzeyinde etkin oldu.
- Kazan Hanlığı (1438–1552): Volga Tatarlarının kurduğu bu hanlık, Altın Orda soyundan gelenler tarafından yönetildi. Ruslar tarafından yıkıldı.
- Astrahan Hanlığı (1466–1556): Hazar Denizi çevresinde kuruldu, kısa ömürlü oldu ve Rusya tarafından ilhak edildi.
- Nogay Ordası: Altın Orda’nın bozkırdaki göçebe kabilelerinden oluşan bu yapı, kendi içinde yarı bağımsız boylar hâlinde varlığını sürdürdü.
Bu hanlıklar ve topluluklar, günümüzdeki Tatarlar, Nogaylar, Başkurtlar ve Kazaklar gibi halkların kökenini oluşturur.
2. Moğollar Türkleşti ve Asimile Oldu
Altın Orda’daki Moğol elitleri zamanla tamamen İslamiyet’i kabul etti ve Türkleşti. Hem dil hem de kültür bakımından Moğol kimliği giderek silindi. Bunun birkaç nedeni vardır:
- Moğollar azınlıktaydı, büyük kitle Türk kökenliydi.
- İslamiyet’in kabulüyle birlikte Moğolca yerine Türkçe (Kıpçak Türkçesi) devlet dili haline geldi.
- Yerleşik hayata geçilmesi ve yerel halkla karışma süreci bu dönüşümü hızlandırdı.
Bu süreç sonunda, Altın Orda Moğollarının torunları bugünkü Tatarlar, Kazaklar, Kırgızlar ve Özbekler gibi halkların etnik yapısına karıştı.
3. Rusya’nın Yayılması ile Kimlikler Baskı Altına Girdi
Altın Orda’nın çöküşünden sonra Rusya bölgedeki hâkim güç hâline geldi. 16. yüzyıldan itibaren Ruslar:
- Kazan (1552), Astrahan (1556) ve Sibirya Hanlıklarını ilhak etti.
- Yerli Türk ve İslam halklarına karşı Hristiyanlaştırma ve asimilasyon politikaları uyguladı.
- Ancak buna rağmen birçok topluluk dillerini, dinlerini ve kültürlerini korumayı başardı.
Kapanış
Altın Orda Devleti, başlangıçta Cengiz Han’ın soyundan gelen Moğollar tarafından kurulmuş olsa da, zamanla Türkleşmiş bir Moğol devleti haline gelmiştir. Yönetici sınıf Moğol kökenliydi, ancak kısa sürede İslamiyet’i kabul ederek Türk dili ve kültürünü benimsedi. Özellikle Özbek Han döneminden itibaren devletin resmi dili Türkçe’ye, dini ise İslam’a dönmüştür. Bu yüzden tarihçiler tarafından Türk-Moğol sentezi olarak tanımlanır.
Altın Orda’nın çöküşü, büyük bir imparatorluğun iç karışıklıklar, dış saldırılar ve siyasi parçalanmalar sonucu nasıl dağılabileceğinin tipik bir örneğidir. Önce içteki taht kavgaları, ardından Timur’un yıkıcı seferleri devleti temelinden sarstı. Ticaretin durması ve Rusya’nın güçlenmesi gibi faktörler, devleti dışarıdan zayıflatırken; parçalanan topraklar üzerinde ortaya çıkan hanlıklar Altın Orda’nın siyasi varlığına son verdi.