Hayatı sadece olduğu gibi kabul etmek yerine, biraz durup “Bu gerçekten doğru mu?” diye sorduğun oldu mu? İşte bu soruyu sormak, aslında eleştirel düşünmenin ilk adımıdır.
Eleştirel düşünce, duyduğumuz ya da okuduğumuz her şeyi hemen kabul etmek yerine; sorgulamak, analiz etmek ve mantıklı bir şekilde değerlendirmek anlamına gelir. Bu, sadece felsefeyle uğraşan insanların değil, hepimizin günlük yaşamda ihtiyaç duyduğu bir beceridir.
Örneğin, internette bir haber gördüğünde hemen inanıyor musun, yoksa kaynağını kontrol ediyor musun? Ya da biri sana bir fikir sunduğunda, onun mantıklı olup olmadığını tartar mısın? Eğer bunu yapıyorsan, zaten eleştirel düşünüyorsun demektir.
Neden Önemlidir?
Günümüzde bilgiye ulaşmak kolay ama doğru bilgiye ulaşmak zor. Sosyal medyada dolaşan yanlış haberler, kulaktan dolma bilgiler ve önyargılar arasında, doğruyu bulmak için sağlam bir süzgece ihtiyacımız var. İşte eleştirel düşünce, tam da bu noktada devreye giriyor.
Eleştirel düşünen biri:
- Bilgiye hemen inanmaz, araştırır.
- Duygularla değil, mantıkla hareket eder.
- Farklı bakış açılarını değerlendirir.
- Kendi düşüncelerini geliştirirken başkalarını körü körüne taklit etmez.
Nasıl Geliştirilir?
İyi haber şu ki, eleştirel düşünme doğuştan gelmez, öğrenilir. İşte birkaç basit adım:
- Bol bol soru sor: “Neden böyle?”, “Alternatifi ne?”, “Bu bilginin kaynağı ne?”
- Farklı kaynaklardan bilgi edin.
- Tartışmalara açık ol, ama savunduğun fikrin nedenlerini iyi bil.
- Hatalı olduğunu fark ettiğinde fikrini değiştirmekten korkma.
Bazı Eleştirel Düşünen Filozoflar
1. Sokrates (MÖ 469–399)
Sokrates, eleştirel düşüncenin atası sayılır. Sorgulayıcı yöntemi (Sokratik yöntem) ile insanların inandıkları fikirleri sorgulamalarını sağlar.
Yöntemi:
- “Bildiğini sanmak, en büyük cehalettir.” der.
- İnsanlara sorular sorarak onların çelişkilerini ortaya çıkarır (örneğin: “Adalet nedir?” gibi).
- Kendi bilgeliği, hiçbir şeyi bilmediğini kabul etmesiyle başlar.
2. René Descartes (1596–1650)
Descartes, “Her şeyden şüphe ederek” düşünmeye başlar. Onun felsefesi, kesin bilgiye ancak akıl yoluyla ulaşılabileceğini savunur.
Ünlü sözü: “Cogito, ergo sum” – Düşünüyorum, öyleyse varım.
Yöntemi:
- Her bilgiyi geçici olarak yanlış varsayar.
- Bu süzgeçten geçebilen bilgileri “temel” kabul eder.
3. Francis Bacon (1561–1626)
Bacon, bilimsel yöntemin ve gözleme dayalı bilginin savunucusudur.
Yöntemi:
- Düşünceyi yanıltan “putlar” (idoller) vardır der. Bunlar önyargılar, dilin hataları, gelenekler vs.
- Gerçek bilgi, gözlem ve deney yoluyla elde edilmelidir.
4. Immanuel Kant (1724–1804)
Kant, insan aklının sınırlarını ve gücünü analiz eder.
Ünlü sözü: “Aklını kullanma cesaretini göster!”
Yöntemi:
- Eleştirel düşünceyi, bireyin kendi aklını kullanarak doğruya ulaşması olarak tanımlar.
- Otoriteye körü körüne inanmayı eleştirir.
5. Karl Popper (1902–1994)
Popper, bilimsel düşüncenin ancak yanlışlanabilir olmasıyla anlamlı olduğunu söyler.
Yöntemi:
- Bir düşünce ancak test edilebiliyor ve yanlışlanabiliyorsa bilimsel olabilir.
- Bu yaklaşım, kör inanç yerine deneye ve eleştiriye açık fikirleri savunur.